نقشه راه ایران و روسیه چگونه عملیاتی شد…؟ موانع و چالش‌های تهران ـ مسکو چیست…؟

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی پیک قلم به نقل از ایرنا؛ شورای روابط خارجی اروپا در مقاله ای به بررسی افزایش سطوح همکاری های ایران و روسیه در حوزه های مختلف به ویژه اقتصادی پرداخته که پس از جنگ اوکراین وارد فضایی تازه و معنادار شده است. همکاری ها در حوزه انرژی، ترانزیتی، بانکی و پولی از مسائل مهمی است که مورد بررسی قرار گرفته است. در فرازهایی از این مقاله مشترک که به قلم «الی گرانمایه»، تحلیلگر برجسته و معاون برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا فعال در شورای روابط خارجی و«نیکول گراجوسکی» کارشناس روابط ایران و روسیه در مرکز بلفر مدرسه هاروارد کندی نوشته شده آمده است:

روسیه در حال حاضر عملا با ایران به عنوان یکی از کشورهایی که به شدت تحریم شده در جهان برابری می کند. ایران بیش از چهار دهه است که تحریم ها را پشت سر گذاشته و تقریبا یک طرح اولیه برای مقامات روسیه در مورد چگونگی فرار از آن ها تهیه کرده است. به گفته یکی از کارشناسان اقتصادی روسیه، پس از تحریم های مرتبط با اوکراین، “کارهای جدی زیادی” برای بهبود روابط اقتصادی بین روسیه و ایران انجام شده که همیشه “نقطه ضعف” در روابط بوده است. روابط اقتصادی آنها از فقدان زیرساخت های حمل و نقل، تاثیر تحریم های غرب بر ارتباطات مالی و رقابت در بخش انرژی رنج می برد. ایران و روسیه تلاش کرده اند با افزایش همکاری ها در چند حوزه کلیدی بر این موانع غلبه کنند.

از فوریه ۲۰۲۲ تمرکز مسکو بر تقویت روابط تجاری با ایران یکی از حوزه هایی بوده که در تفکر روسیه تحول ایجاد شده است. مقامات روسیه تاکید می کنند که این کشور در سال ۲۰۲۲ تجارت دوجانبه با ایران را نسبت به سال گذشته ۲۰ درصد افزایش داده و به ۵ میلیارد دلار رسانده است. داده های صندوق بین المللی پول نشان می دهد که کل تجارت در این مدت ۲.۴ میلیارد دلار بوده است، اما این رقم ممکن است برخی از تجارت ها از جمله معاملات مبادله نفت و تجارت نظامی را پوشش ندهد چرا که جزئیات آن توسط روسیه و ایران فاش نشده است. به گفته مقامات ایرانی، روسیه با سرمایه گذاری ۲.۷۶ میلیارد دلاری در آخرین سال مالی ایران (مارس ۲۰۲۲ – مارس ۲۰۲۳) به بزرگ ترین سرمایه گذار خارجی در ایران تبدیل شده است.

بیشترین بخش تجارت روسیه و ایران به طور سنتی شامل مواد غذایی است که از تحریم های آمریکا مستثنی هستند. اکنون این سوال مطرح می شود که آیا پس از تحریم های جدید غرب علیه روسیه، تصویر تجاری در سال های آینده به طور قابل توجهی تغییر خواهد کرد؟ روسیه و ایران چندین قرارداد جدید امضا کرده‌اند تا جایگزین‌های بسیار مورد نیاز برای واردات غربی را به یکدیگر ارائه دهند. قطعات خودرو، توربین‌های گاز و سرویس‌دهی به هواپیماهای روسی، حوزه‌های کلیدی هستند که ایران از نیازهای داخلی روسیه حمایت می‌کند.

مقامات روسیه و ایران ادعا می کنند که قصد دارند تجارت دوجانبه سالانه را به ۴۰ میلیارد دلار افزایش دهند. با توجه به حجم پایین تجارت موجود بین دو کشور که فاصله زیادی با تجارت روسیه با چین، ترکیه و اتحادیه اروپا دارد، این یک هدف بسیار بلندپروازانه است.

پس از تحریم های غرب، روسیه، چین را به عنوان شریک اصلی خود برای تغییر کالاهای اروپایی در اولویت قرار داده است. به گفته یک کارشناس اقتصادی، این یک تغییرطبیعی است… جریانات تجاری ایران تغییری مشابه به سمت چین ایجاد کرد تا نیازهای خود را پس از تحریم هایسال ۲۰۱۰ برآورده کند. با توجه به اینکه ارتباط با بازارهای غرب قطع شده، این تحول نشان می دهد که علیرغم میل سیاسیبرای تجارت بیشتر، روسیه و ایران هنوز نمی توانند به طور جامع این مساله را جبران کنند.

بانکداری و دلارزدایی

تحریم های غرب به شدت توانایی ایران و روسیه را برای دسترسی به بسترهای مالی و بانکی جهانی محدود می کند. مقامات روسیه و ایران اذعان دارند که این امر توانایی آنها را برای تقویت تجارت و سرمایه گذاری تضعیف کرده است. از زمان موج تحریم‌ها پس از جنگ اوکراین، روسیه تلاش‌های خود را برای غلبه بر این محدودیت‌ها از طریق همکاری با ایران برای تقویت راه‌های بانکی جایگزین و دلارزدایی از تجارت بین‌المللی افزایش داده است.

مسکو پس از تحریم‌های غرب که در پاسخ به الحاق کریمه در سال ۲۰۱۴ اعمال شد، تلاش جدی برای کاهش دلار آغاز کرد. بانک مرکزی روسیه برای محافظت در برابر احتمال قطع ارتباط با سیستم انتقال مالی جهانی که توسط سوئیفت مستقر در بلژیک اداره می شود، سیستم پیام رسانی مالی خود را به نام SPFS ایجاد کرد. از سال ۲۰۱۶، روسیه پیشرفت هایی در دور زدن دلار در معاملات خود با چین، ونزوئلا و ایران داشته و مانند روسیه، ایران نیز فعالانه به دنبال دلارزدایی است.

در ماه ژانویه، رسانه های ایران گزارش دادند که روسیه و ایران مستقیماً بانک های خود را از طریق یک توافق بینبانکی برای دور زدن سوئیفت به یکدیگر متصل کرده اند. روسیه نیز قبلاً SPFS را در اختیار ایران قرار داده بود. در آگوست ۲۰۲۲، مقامات ایرانی اعلام کردند که مبادله ریال-روبل برای دلارزدایی با روسیه ایجاد شده است. پس از آن در دسامبر ۲۰۲۲ دومین بانک بزرگ روسیه با صدور پرداخت‌هایریالی به بانک‌های ایرانی، تحریم‌های آمریکا را نادیده‌گرفت. مقامات ایرانی در ماه مه اعلام کردند که بانک VTBروسیه اولین دفتر نمایندگی خود را در تهران افتتاح کرده است و در ماه مارس ادعا کردند که توافقی برای فعالیت خدمات کارت اعتباری روسیه در داخل ایران حاصل شده است. هدف در نظر گرفته شده دور زدن سرویس های غربی مانند ویزا و مسترکارت است که به دلیل تحریم ها در دو کشور فعال نیستند.

روسیه و ایران روابط بانکی دوجانبه خود را بهبود بخشیدهاند، اما تاکنون در ایجاد مدلی برای استفاده در مقیاس بزرگ ناموفق بوده اند. این شکست عمدتاً به دلیل کمبود نقدینگیروبل و ریالی در بازارهای ارز مربوطه است. بانک های ایران و روسیه می توانند از سرمایه گذاری در پروژه های کوچک مانند بنادر و راه آهن حمایت کنند. روسیه و ایران برای پروژه های سرمایه گذاری بزرگ تر به بانک های بزرگ چین و امارات متحده عربی نیاز دارند. اما این بانک ها تاکنون تمایلی در اینراستا از خود نشان نداده اند.

سرمایه گذاری در مسیرهای ترانزیتی

موقعیت جغرافیایی ایران به این معناست که مدت‌هاست به دنبال جذب سرمایه‌گذاری در مسیرهای ترانزیتی که روسیه را به آسیا متصل می‌کند، بوده است. دریای خزر و کریدورترانزیتی بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) می‌توانندارتباطات جاده‌ای، ریلی و دریایی را از شمال روسیه تا هند فراهم کنند. این مسیرها می توانند نقشی کلیدی در کمک به روسیه برای افزایش صادرات محصولات کشاورزی و پتروشیمی، ماشین آلات و کودهای شیمیایی خود به بازارهای وسیع آسیا ایفا کنند.

با این حال، در طول دو دهه پس از راه اندازی، کریدور شمال – جنوب به دلیل عدم سرمایه گذاری و تحریم ها علیه ایران پبشرفت نکرده است. همانطور که یک کارشناس ایرانی در امور روسیه خاطرنشان می‌کند، «اگر روسیه با دید راهبردی تری به ایران نگاه می‌کرد، سرمایه‌گذاری سنگین‌تری در این پروژه انجام می‌داد».

اشتهای روسیه برای چنین سرمایه گذاری پس از درگیریاوکراین تغییر کرده است. دولت روسیه اکنون حل و فصل مشکلات لجستیکی ناشی از تحریم های جدید غرب و در نتیجه تغییر فعالیت های اقتصادی به چین، جنوب شرق آسیا و خلیج فارس را ضروری می بیند. راه آهن رشت ـ آستارا یک مساله حیاتی برای کریدور شمال ـ جنوب است و پوتین و رئیسی در ماه مه قرارداد جدیدی را برای ساخت آن امضا کردند.

با این حال، بانک توسعه اوراسیا تحت حمایت روسیه تخمین می زند که تکمیل کریدور شمال ـ جنوب به سرمایه گذاریبیشتر از ۲۶ میلیارد دلار نیاز دارد. مشخص نیست که آیا روسیه، چین یا هند مایل یا قادر به تامین پول لازم در این زمینه هستند یا خیر. به عنوان مثال، هند به عنوان یکی از اعضای مؤسس کریدور شمال ـ جنوب، مشتاق سرمایه گذاری در بندر چابهار ایران است. معافیت ایالات متحده که هند به دست آورد به قدری محدود است که مانع از پیشرفت این پروژه شده است. اما اگر روسیه و ایران بتوانند در جذب سرمایه‌گذاری موفق شوند، کریدور شمال ـ جنوب پتانسیلقابل‌توجهی برای دور زدن تحریم‌های غرب و تقویت تجارت جهانی دارد.

در حال حاضر، گزارش‌های ایران از سال ۲۰۲۲ حاکی از آن است که تجارت از طریق کریدور شمال – جنوب تا ۳۵۰ درصد افزایش یافته است. مقامات ایرانی امیدوارند که مسیرکریدور شمال – جنوب تا سال ۲۰۲۵ به طور کامل عملیاتی شود و برخی از استراتژیست های ایرانی معتقدند که بخش ترانزیت در نهایت می تواند درآمد بیشتری برای ایران نسبت به نفت ایجاد کند.
همکاری در حوزه انرژی

روسیه و ایران به‌طور سنتی به‌عنوان صادرکنندگان انرژی با هم رقابت می‌کردند، اما اکنون تمایل به همکاری در این بخش را نشان می‌دهند. معاملات سوآپ انرژی بین آنها در حال انجام است. انتظار می رود روسیه با استفاده از ایران به عنوان مرکز ذخیره سازی، هزینه های خود را برای تحویل نفت به بازارهای آسیایی کاهش دهد.

شرکت گازپروم روسیه نیز در ژوئیه ۲۰۲۲ قول داد ۴۰میلیارد دلار در بخش انرژی ایران سرمایه گذاری کند. این قرارداد شامل توافق با شرکت ملی نفت ایران برای توسعه میادین نفت و گاز ایران و ساخت خطوط لوله گاز بود. زیرساخت های انرژی ایران به دلیل تحریم های غرب بسیارعقب مانده است. در همین حال، روسیه یکی از رهبران جهان در فن آوری تولید ثانویه گاز است، حوزه ای که ایران در آن به دنبال سرمایه گذاری است.

با این حال کارشناسان ناظر بر روابط تجاری ایران و روسیه و مسئولان حوزه اقتصادی در ایران تردید دارند که سرمایه‌گذاری های بزرگ روسیه در بخش انرژی ایران عملا تحقق یابد. سابقه گازپروم اطمینان بخش نیست. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۷، گازپروم با سرمایه گذاری در نیروگاه گاز طبیعی مایع بوشهر ایران موافقت کرد – اما این پروژه (تا حدی به دلیل تحریم های ثانویه آمریکا)پیش نرفته است. با این حال محسن خجسته مهر، مدیر عامل شرکت ملی گاز پیش بینی می کند که به دلیل واقعیت های جدید پس از تحریم های غرب علیه روسیه، این بار گازپروم بیشتر به قول خود پایبند خواهد ماند.

محدودیت دیگر سرمایه گذاری روسیه رقابت در بازارهای نفت است. بلافاصله پس از جنگ اوکراین و با وجود افزایش قیمت انرژی، ایران سهم بازار خود را در کشورهایی مانند چین و هند از دست داد که واردات نفت خود از روسیه را افزایش دادند. علاوه بر این، صادرات انرژی ایران تحت تاثیر تحریم های ثانویه آمریکا قرار دارد که به همین میزان در تامین انرژی روسیه اعمال نشده است.

اما برخی کارشناسان انرژی به این نکته اشاره می کنند که این رقابت اولیه در حال حاضر از طریق بازار یکپارچه جهانی مدیریت می شود و می‌گویند: ” اگر نفت روسیه که قبلا به شمال آفریقا یا جنوب اروپا می رفت، اکنون به سمت چین برود، این بازار باز می شود. ایران در حال یافتن مسیرهایی برای این بازارها از طریق تجار مستقر در دبی است. در اوت ۲۰۲۳، رویترز گزارش داد که ایران روزانه ۳.۱۵ میلیون بشکه نفت صادر می کند که بالاترین میزان از سال ۲۰۱۸ است.

عامل دیگری که ممکن است راه را برای سرمایه گذاری روسیه در بخش انرژی ایران هموار کند این است که دولت روسیه پس از برهم خوردن برجام دیگر نگران تبدیل شدن ایران به تامینکننده جایگزین انرژی اروپا نیست. به نظر می رسد که دولت کنونی ایران نیز بر خلاف پیشینیان خود علاقه چندانی به صادرات نفت به اروپا ندارند و از دستاوردهای ژئوپلیتیکی ناشی از موضع همکاری بیشتر انرژی در قبال روسیه حمایتمی کنند. با این حال، روسیه و ایران هنوز با چالش ادغام دیدگاه های هیدروکربنی خود در مواجهه با رقابت متقابل و موانع سرمایه گذاری روبرو هستند.

چشم انداز روابط اقتصادی

علیرغم افزایش اراده سیاسی برای همکاری برای تقویتروابط اقتصادی، روسیه و ایران بعید به نظر می‌رسد که به زودی پیشرفت‌هایی در پیش رو داشته باشند که برای تلاش‌های جنگی روسیه در اوکراین اهمیت زیادی داشته باشد. همانطور که یکی از کارشناسان خاطرنشان می کند، «در حالیکه تجارت جدید در جریان است… مسکو نمی تواند سرمایه‌گذاری را که ایران به شدت به آن نیاز دارد را تأمین کند» و تهران «تنها می تواند بخشی از راه حل» را برای روسیه در مواجهه با تحریم های غرب ارائه دهد.

برای مثال، برآورد می‌شود که بخش استراتژیک نفت ایران به تنهایی به ۲۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داشته باشد، مبلغی که بعید است از روسیه تامین شود. بخش های اقتصادی ایران بیش از هر کشور دیگری در معرض تحریم های ثانویه آمریکا قرار دارند. برای شرکت‌های روسی مانند لوک اویل که هدف تحریم‌های ثانویه آمریکا قرار نگرفته‌اند و به فعالیت‌های جهانی خود ادامه می‌دهند، منطقی نیست که خود را در معرض خطر ایران قرار دهند.

با این وجود، تحولات اخیر در روابط اقتصادی روسیه و ایران قابل توجه است. هر چه صنایع روسیه بیشتر با تحریم مواجه شوند و وابستگی کمتری به کالاهای غربی پیدا کنند، این احتمال وجود دارد که برای مقابله با تحریم های همه جانبه همراه با ایران آماده باشند.