چهارشنبه, ۱۹ آذر ۱۴۰۴ / ۱۲:۳۰:۰۴
دونالد ترامپ با بازگشت به کاخ سفید، در شرایطی حساس و با چالشهای متعدد جهانی و منطقهای، به ویژه برنامه هستهای ایران، مواجه است. ایران با پیشرفتهای فنی خواستار رفع تحریمها و احترام به حقوق خود است. کلسی داونپورت، دستیابی به توافقی موقت را در گرو تقویت نظارت، محدودیت غنیسازی و کاهش تنشهای منطقهای میداند. […]
در این دوران که بحرانهای جهانی و تهدیدات منطقهای یکی پس از دیگری کشورها را تحت فشار قرار داده، ایران نیز در مرکز توجهات قرار دارد. ایران در سالهای اخیر بهواسطه فشارهای خارجی و تحریمهای سنگین اقتصادی، بیش از پیش بر اهمیت بازدارندگی در برابر تهدیدات احتمالی تأکید کرده، مقامات ایرانی هشدار دادهاند که در صورت وقوع حملات نظامی به کشور، ممکن است رویکردی متفاوت و پاسخدهنده به تهدیدات اتخاذ کنند.
این رویکرد بهویژه در سایه پیشرفتهای فنی چشمگیر ایران در زمینه برنامه هستهای قرار دارد؛ پیشرفتهایی که ظرفیتهای صلحآمیز این برنامه را به سطحی بیسابقه رسانده و تواناییهای بالقوه کشور را در برابر تهدیدات احتمالی تقویت کرده است. این تحولات باعث شده تا توجه افکار عمومی و مقامات بینالمللی به سیاستهای ایران در حوزه هستهای، بیشتر از هر زمان دیگری معطوف شود.
در این شرایط حساس، مسعود پزشکیان، رئیسجمهور کشور، با تأکید بر رویکرد منطقی و تعاملجویانه جمهوری اسلامی، آمادگی تهران را برای گفتوگو با دولت جدید ایالات متحده اعلام کرده است. وی تصریح کرده که مذاکره و دیپلماسی تنها در صورتی ممکن است که حقوق ملت ایران بهطور کامل محترم شمرده شود و از سیاستهای یکجانبهگرایانه و تحریمهای ظالمانه که سالها بر مردم ایران تحمیل شده، صرفنظر گردد. این موضعگیری در حالی صورت میگیرد که اظهارات اخیر دونالد ترامپ، رئیسجمهور ایالات متحده، مبنی بر ضرورت دستیابی به توافق با ایران، حکایت از تغییر احتمالی در رویکرد وی نسبت به دوره نخست ریاستجمهوریاش دارد.
کلسی داونپورت مدیر بخش سیاستهای عدم اشاعه در انجمن کنترل تسلیحات معتقد است که دستیابی به هر نوع توافق جدید هستهای با ایران، چه محدود و موقت و چه جامع، نیازمند در نظر گرفتن پیشرفتهای فنی ایران است که غیرقابل بازگشت میباشند. داونپورت به سه چالش اصلی اشاره میکند: اول، دستاوردهای فنی ایران در زمینه غنیسازی اورانیوم و استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته که باعث کاهش زمان «گریز» شده است. دوم، مشکلات نظارتی بر برنامه هستهای ایران پس از تعلیق برخی تعهدات از جمله پروتکل الحاقی، که ریسک انحراف مواد هستهای را افزایش داده است. سوم، تغییرات در دکترین هستهای ایران. این عوامل، دستیابی به توافقی مشابه برجام را با دشواریهایی جدی مواجه میکند.
کلسی داونپورت در تحلیل خود سعی میکند چالشهای ناشی از پیشرفتهای هستهای ایران و تغییرات در دکترین هستهای این کشور را در سایه محدودیت زمانی که دولت ترامپ برای رسیدن به توافق با ایران دارد، تشریح کند. دولت ترامپ با ضربالاجلی در اکتبر ۲۰۲۵ روبهرو است، زمانی که گزینه بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل علیه ایران منقضی میشود. با توجه به خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، این کشور قادر به فعالسازی سازوکار «اسنپبک» نیست، اما بریتانیا و فرانسه میتوانند این اقدام را انجام دهند. در این راستا، این دو کشور همراه با آلمان در نامهای به شورای امنیت تأکید کردند که در صورت لزوم از تمام ابزارهای دیپلماتیک برای جلوگیری از دستیابی ایران به تسلیحات هستهای استفاده خواهند کرد.
دوانپورت همچنین به این نکته اشاره میکند که در صورت فعالشدن مکانیسم اسنپبک، مذاکرات ممکن است ادامه یابد، اما تمرکز آن احتمالاً بر جلوگیری از خروج ایران از معاهده ان. پی. تی خواهد بود. در این شرایط، تهدید به حملات نظامی علیه تأسیسات هستهای ایران شدت مییابد، چرا که خروج ایران از این معاهده بهمعنای عدمالزام این کشور به پادمانهای آژانس بینالمللی انرژی اتمی است. این شرایط ریسک محاسبات اشتباه را افزایش میدهد و نیاز به توافقی محدود و عملی را برای جلوگیری از بحران و کاهش خطرات اشاعه تسلیحات هستهای ایران بیش از پیش ضروری میسازد.
کلسی داونپورت تأکید دارد که برای دستیابی به توافقی متوازن و کارآمد با ایران، ایالات متحده باید بر سه حوزه کلیدی متمرکز شود:
نخست، افزایش نظارت بر تأسیسات هستهای ایران ضروری است. بازگرداندن اجرای پروتکل الحاقی یا ارائه دسترسی فنی به سایتهایی که مواد هستهای ندارند، اما در برنامه هستهای نقش دارند، میتواند نظارت آژانس بینالمللی انرژی اتمی را تقویت کند. وی همچنین بر اهمیت نظارت آنلاین بر فرآیند غنیسازی و بازسازی تاریخچه فعالیتهای نظارتنشده ایران برای تضمین شفافیت و پایبندی به توافق تأکید میکند.
دومین اولویت، محدود کردن برنامه غنیسازی ایران است. این محدودیتها شامل سقف ذخایر اورانیوم با غنای بالا، کاهش غنیسازی به حداکثر ۵ درصد و توقف تولید سانتریفیوژهای جدید است. چنین تدابیری میتواند زمان گریز هستهای ایران را افزایش داده و ریسکهای مرتبط با پیشرفتهای هستهای آن را کاهش دهد.
حوزه سوم، ممنوعیت فعالیتهای مرتبط با تسلیحات هستهای است. داونپورت معتقد است که با توجه به پیشرفتهای فنی ایران، جلوگیری از این فعالیتها اهمیت بیشتری نسبت به دوران برجام دارد. در ازای این محدودیتها، ایالات متحده باید تخفیفهای معناداری در تحریمها ارائه دهد. این موارد شامل آزادسازی داراییهای بلوکهشده ایران و صدور مجوزهای محدود برای فروش نفت است. به باور داونپورت، این اقدامات میتواند راه را برای دستیابی به توافقی موقت و عملی هموار کند.
کلسی داونپورت در تحلیل خود به این نکته اشاره میکند که دولت ترامپ احتمالاً به دنبال فرصتهایی خواهد بود تا کسبوکارهای آمریکایی نیز از تخفیفهای تحریمی بهرهمند شوند. یکی از این فرصتها میتواند ارائه مجوزهایی برای صادرات کالاهای خاص به ایران، مانند هواپیماهای غیرنظامی، باشد که منافع متقابلی برای هر دو کشور به همراه خواهد داشت. با این حال، یک توافق محدود هستهای میتواند تنها خطر فوری اشاعه تسلیحات هستهای ایران را کاهش دهد، در حالی که تهدید اساسی همچنان باقی خواهد ماند. دستیابی به یک توافق تحولی و جامعتر در این شرایط دشوار است، زیرا محدودیتهای زمانی برای کاهش تنشهای هستهای و حل چالشهای گستردهتر امنیت منطقهای وجود دارد.
دولت ترامپ میتواند با قرار دادن مذاکرات هستهای در چارچوب یک استراتژی گستردهتر برای کاهش تنشهای منطقهای، پایدارتر کردن توافق و ایجاد زمینه برای مذاکرات جامعتر را تسهیل کند. این استراتژی میتواند شامل محکوم کردن تهدیدات علیه تأسیسات هستهای ایران و ارسال پیام قاطع به اسرائیل مبنی بر عدم حمایت از حملات نظامی او باشد. در این راستا، دولت ترامپ باید بر این موضوع تأکید کند که نگرانیهای امنیتی ایران عامل اصلی علاقه این کشور به تسلیحات هستهای است. حمایت از تلاشها برای تقویت روابط میان عربستان سعودی و ایران و همچنین پایان دادن به جنگ اسرائیل در غزه، میتواند به کاهش تنشهای منطقهای کمک کند و فضای مساعدتری برای مذاکرات گستردهتر و توافق جامعتر فراهم سازد.
در شرایط حساس کنونی، ایران و ایالات متحده با چالشهای متعددی در مسیر مذاکرات هستهای روبهرو هستند. پیشرفتهای فنی ایران در زمینه هستهای و تغییرات احتمالی در دکترین هستهای این کشور، پیچیدگیهای بیشتری به مذاکرات میافزاید. از یک سو، ایالات متحده و کشورهای اروپایی باید با در نظر گرفتن این تحولات، به دنبال راههایی برای تقویت نظارت و محدود کردن برنامه هستهای ایران هستند و از سوی دیگر، ایران بهطور قاطع بر حفظ حقوق خود و لغو تحریمها تأکید دارد. طرح استراتژیای که شامل کاهش تنشها در منطقه، تقویت روابط میان ایران و کشورهای عربی و اطمینان از عدم حمایت از حملات نظامی علیه ایران باشد، میتواند به یک راه حل پایدارتر و جامعتر منجر شود.
